Wat kun je allemaal te weten komen over iemand als je alleen zijn of haar stem hoort? Die vraag houdt de Vlaamse hoogleraar non-verbale communicatie Marc Swerts al bezig sinds zijn jonge jaren. In de StemPodcast vertelt hij over het belang van klank, de invloed van cultuur en persoonlijke ervaringen op hoe je spreekt en klinkt, en waarom ‘uhh’ zeggen in een presentatie helemaal niet erg is en het publiek juist aandachtiger maakt.
• Beluister de aflevering van de StemPodcast met Marc Swerts op Spotify, of op andere platforms.
Stem analyseren
Er is niet echt een moment aan te wijzen waarop Marc gefascineerd raakte door wat er allemaal doorklinkt in de stem. Maar als hij dan toch een kantelpunt moet aanwijzen, is het de geruchtmakende ontvoering van Ahold-topman Gerrit-Jan Heijn, in 1987. “Ik zat geboeid naar de radio te luisteren, waarop ze de stem van de ontvoerder lieten horen. En ik herinner me dat allerlei wetenschappers die stem analyseerden en daar allerlei conclusies aan verbonden. Conclusies die de opsporing moesten helpen, maar die achteraf gezien allemaal fout bleken te zijn. Toch vond ik dat erg fascinerend. Je hoort een stem en je probeert daar van alles uit af te leiden. Dat sprak heel erg tot mijn verbeelding.” Later heeft Marc zelf nog wel eens naar die stem geluisterd, om te achterhalen waarom de wetenschappers er zo náást zaten. “Hij bleek iets met zijn stem gedaan te hebben, waardoor hij iedereen op het verkeerde been zette. Toen dacht ik: ‘Hier moet nog veel onderzoek naar gedaan worden’.”
Verklanken
Marcs fascinatie voor de klank van de stem bleef niet beperkt tot de ‘zaak Heijn’. “Ik merkte bijvoorbeeld aan de manier waarop mijn ouders mijn naam uitspraken, dat ik daar heel veel uit kon afleiden. Die naam was steeds hetzelfde, maar door hoe ze de naam uitspraken, wist ik meteen of ze boos of verdrietig waren, of gewoon iets wilden vragen. Hetzelfde geldt voor een woordje als ‘OK’. In het ene geval lok je een soort van bevestiging uit van de ander, in het andere geval bevestig je zelf iets. Zet je een punt.” ‘Verklanken’, noemt Marc dit: een toon of klank leggen onder een woord, waarmee dat woord een andere betekenis krijgt.
Toonhoogte vrouwenstem cultureel bepaald
Het bijzondere aan verklanken is dat dit per taal kan verschillen. Net als de toonhoogte. “Het is heel goed denkbaar dat cultuur hierbij een rol speelt”, aldus Marc. Zo blijkt uit onderzoek dat Japanse vrouwen een hogere stem hebben dan Amerikaanse vrouwen, terwijl ze hetzelfde strottenhoofd hebben. Dat zegt iets over de positie van de vrouw in beide culturen.
Overtuigingen terug te horen in de stem
Zoals de cultuur van je land of regio je klank beïnvloedt, zo werken ook persóónlijke ervaringen daarin door. Die zorgen namelijk voor bepaalde denkbeelden en overtuigingen, en als die belemmerend zijn, klink je bijvoorbeeld onzeker, zacht of vragend. De stem is dus het topje van de ijsberg. Die ijsberg is je hele verhaal, alles wat je meeneemt. Je cultuur, je ervaringen, maar ook uit wat voor gezin je bijvoorbeeld komt. “Dat herken ik”, zegt Marc. “Hoe je jezelf presenteert, hoe je spreekt en klinkt, dat kan daar inderdaad een aspect van zijn.”
Hoe het klinkt als iemand liegt
Er komt in deze aflevering van de StemPocast nog veel meer interessants voorbij. Zoals waarom Vlamingen hun taalgebruik eerder aanpassen aan dat van Nederlanders dan andersom, hoe je aan de klank kunt herkennen dat iemand liegt, en waarom een foutloos voorgelezen presentatie minder makkelijk te volgen is dan een verhaal met wat vaker ‘uhh’ en ‘uhm’. Tipje van de sluier: ‘uhh’ prikkelt ons brein om met de verteller mee te denken. Dat zorgt automatisch voor meer aandacht. En het klinkt – mits gedoseerd uiteraard – natuurlijker.
Prosodie (ritme, klemtoon en intonatie): om aandacht vast te houden
Wat ook een echte aandachts-trigger is, is een goede ‘prosodie’. Dat gaat over ritme, klemtoon en intonatie, iets waar Marc ook onderzoek naar doet. “In Vlaanderen is er een soort rating van nieuwslezers, dus wie door kijkers en luistaars meer en minder wordt gewaardeerd. We hebben een keer onderzocht waarom de nummer 1 van die rating, een radio-nieuwslezer, veel meer werd gewaardeerd dan een collega van hem die niet in de top 10 stond. En dat zat ‘m in de prosodie. Die was bij hem veel meer in lijn met de inhoud van de nieuwsberichten. Als ik bijvoorbeeld een belangrijk woord wil markeren, doe ik dat met een duidelijk accent. Bijvoorbeeld: ‘Gisteren, … in Lon-den, …’ Die nummer 1 deed dat heel goed. Alsof hij met zijn klank duidelijk maakte wat de inhoud was. Hij zei eigenlijk: beste luisteraar, wat ik je nu ga vertellen, is belangrijke informatie, de rest mag je wegfilteren. En die collega die niet in de top 10 stond, deed dat niet goed.”
• Beluister de aflevering van de StemPodcast met Marc Swerts op Spotify, of op andere platforms.
Naschrift: deze podcast is van 2022. Dit artikel is een recente, zo tijdloos mogelijke bewerking van het interview.
