Publicist Joris Luyendijk in de StemPodcast: ‘Als een vrouw zo praat, denk je toch: er ís iets, je uit je woede niet’

Hij was correspondent voor de NOS en NRC in het Midden-Oosten, schreef boeken over onder meer de Arabische wereld, de parlementaire pers en de bankencrisis, presenteerde voor de VPRO het tv-programma Zomergasten, werkte voor The Guardian, en ontketende in 2022 een ware mediastorm met zijn boek De zeven vinkjes, over de bevoorrechte positie van mannen zoals hijzelf: Joris Luyendijk. Over dat boek, over hoe een bevoorrechte positie doorwerkt in je stem, over hoe diezelfde stemklank mensen in de weg kan staan om hogerop te komen, en over nog veel meer praat ik met Joris in de StemPodcast. 

•     Beluister de aflevering van de StemPodcast met Joris Luyendijk op Spotify, of op andere platforms.

Als je ‘zeven vinkjes’ hebt, ben je in Nederland de norm

In de jaren dat Joris voor de Engelse kwaliteitskrant The Guardian werkte, kwam hij erachter dat hij er niet helemaal bij hoorde op de redactie. Hij begreep de ongeschreven regels en codes niet, en viel voor het eerst van zijn leven buiten de sociale norm. Zo kwam hij op het boek De zeven vinkjes. De strekking: zeven vinkjes (privileges) bepalen je kans op succes in Nederland. Je moet man, blank en hetero zijn (3 vinkjes). Je moet je vwo- of gymnasiumdiploma hebben (4). Je moet op de universiteit hebben gezeten (5). Je moet minstens één hoogopgeleide ouder hebben (6). En je moet minstens één ouder hebben die je de cultuur van de meerderheid meegeeft (7). Mannen zoals Joris zelf hébben die zeven vinkjes en zijn in Nederland de norm. Ze komen op hoge posities terecht en kunnen nooit echt invoelen hoe het is om achtergesteld of gediscrimineerd te worden. 

Niet geschikt voor leiderschap, geen veerkracht en vechtlust

“Die mensen zijn bij uitstek óngeschikt om ons de eenentwintigste eeuw in te leiden”, aldus Joris. “Want in deze eeuw gaat het er niet meer om dat iedereen voldoet aan de onzichtbare norm die wij belichamen. Nee, het gaat erom dat we ervoor zorgen dat verschillen maximaal tot uitdrukking kunnen komen. Dat je als LHBTI kan zijn wie je bent. Dat je als vrouw kunt ontdekken wie je bent als er geen door mannen gedomineerd systeem in je nek zit. Dus als er nou één groep is die dat leiderschap níét kan voeren, dan zijn wij dat. Wij, mannen zoals ik. Omdat wij, als enigen, niet weten wat kwetsbaarheid is. Al die andere groepen hebben incasseringsvermogen opgedaan, aanpassingsvermogen, improvisatievermogen, veerkracht en vechtlust. Want zij moesten zich invechten in een mannenwereld, of een wereld waarin hetero-zijn de norm is, of een witte wereld. Zij hebben allemaal échte levenservaring opgedaan. Maar wat biedt Wopke Hoekstra nou eigenlijk? Wat biedt Mark Rutte nu eigenlijk?”

Uitsluiting doordat je de ongeschreven regels niet kent

Terug naar de burelen van The Guardian, waar zijn idee over de vinkjes ontstond. Hoewel hij tijdens vergaderingen alles verstond wat er werd gezegd, had hij vaak geen idee wat er werd besloten. “Eerst dacht ik nog: ‘Die rare Engelsen, die zeggen nooit wat ze bedoelen en ze bedoelen nooit wat ze zeggen’. Dat ís ook wel zo, maar dat was niet het hele verhaal. Ik ontdekte daar dat uitsluiting niet alleen door discriminatie komt. Ik was bij The Guardian gewoon een witte heteroman, net als de premier, de kroonprins en de hoofdredacteur. Kan niet misgaan, denk je dan. Maar de uitsluiting dáár vond plaats doordat ik de codes van de hoogopgeleide middenklasse, en van de cultuur, niet kende. Werk gaat bijna altijd over sámenwerken. En sámenwerken gaat makkelijker als je veel vinkjes deelt. Mensen willen een ‘klik’ voelen bij anderen. Die ‘klik’ voel je door het aantal vinkjes dat je deelt.”

Minder kansen om hogerop te komen

Als ik het kort samenvat, is dit wat Joris zegt: als je de ongeschreven regels en codes van de welgestelde en hoogopgeleide klasse niet kent, val je erbuiten. En daardoor heb je veel minder kansen om hogerop te komen. “Eenmaal terug in Nederland kwam ik erachter dat ook heel veel Nederlanders die ervaring hebben. Ín Nederland. Omdat ze uit een andere cultuur komen. Of uit een andere sociale klasse.” Zo ontstond ook het inzicht dat hij zijn eigen maatschappelijke succes voor een groot deel moet toeschrijven aan kenmerken waarvoor hij nooit iets heeft hoeven doen: de vinkjes. 

Dialect afleren om toch aan de norm te voldoen

Mensen doen van alles om ontbrekende vinkjes er alsnog bij te krijgen. Zo leren veel mensen het taalgebruik van hun streek of sociale klasse bewust af, zodat ze aan de norm voldoen. Dat heeft echter een onverwacht nadelig effect, weet ik vanuit mijn stempowercoachings. Als je het dialect van je streek of de taal van je sociale omgeving afleert, klink je vaak wat vlak of oppervlakkig. Een tikkeltje afstandelijk zelfs. Er zit dan weinig bite in je stem. Je spreekt dan misschien wel de juiste taal, maar waar ben jíj in dat verhaal? Wat dan helpt om de klank meer eigenheid en kleur te geven, is even in het dialect van je jeugd praten. Zo plat mogelijk. Dan kom je bij je roots en dat levert meteen een veel mooiere klank op: melodieuzer, natuurlijker, authentieker. Als je dan daarna weer ABN spreekt, neem je dat authentieke geluid daarin mee. “Heel interessant”, zegt Joris. “Op een onbewust niveau mis je iets als je luistert naar iemand die zijn of haar manier van spreken heeft aangepast.”

Vrouwen die klinken alsof het altijd gezellig is

Zo is het ook met veel vrouwen die praten alsof ze het altijd gezellig willen houden. Zij ‘mogen’ van zichzelf of van de sociale norm (en waarschijnlijk van beide) hun woede niet uiten, of hun frustratie, want dan worden ze al snel weggezet als hysterisch. Maar de klank die dan overblijft, is eigenlijk niet te harden. “Ik herken dat heel erg. Als een vrouw zo praat, dan denk je toch: er is iets … je uit je woede niet.”

Je stemklank: de verklikker van je binnenwereld

Daar raken we aan het fundament van mijn stempowerbenadering: dat je met een getraind gehoor aan de klank van iemands stem kunt horen wat zijn of haar intenties, belemmeringen of verwachtingen zijn. En dat hij of zij dingen bewust of onbewust wegdrukt. Joris herkent dat. “Ik denk dat ik ook wel zo interview. Ik interview heel intuïtief. Ik kijk gewoon: wáár zit het gevoel? En daar zoom ik op in.” Dat gevoel hoeft niet te zitten in de woorden die iemand uitspreekt. Want bij iemand die heel welbespraakt is en de juiste dingen zegt, kun je nog steeds het idee hebben dat er ‘iets’ niet klopt. Nee, het zit ‘m vaak in de stemklank. Die ‘lekt’ als het ware naar buiten toe wat er echt speelt. Ik zeg altijd dat de stem de verklikker is van iemands binnenwereld. “Ook dat herken ik”, zegt Joris. “Ik merk het ook bij interviews in het Engels. Omdat dan dat intuïtieve beter werkt. Ik zal nooit de echte nuances in het Engels, als taal, kunnen oppikken. Maar de emoties wél. Die komen eigenlijk ongefilterd tot je.”

Minder vinkjes en minder kansen, dat is terug te horen in de klank van je stem

In je stem horen waar iemand in zijn ontwikkeling zit, wat zijn of haar zelfbeeld is, waar hij of zij sociaal gezien vandaan komt. Joris vindt het een interessant inzicht dat heel erg past bij zijn betoog over de vinkjes. Hij noemt als voorbeeld klassenmigranten, dus mannen met ouders zonder veel geld, status of opleiding. “Die gaan vaak te laag zitten. Of ze praten te snel. Die herken je daaraan metéén. Je ziet bij hen hoe die zeven-vinkjes-norm doorschijnt. Je próéft die onzekerheid. En die vind je nog meer bij mensen die niet alleen klássenmigrant zijn, maar ook nog eens étnisch migrant. Ja, nu je dat zo zegt: ik herken klassenmigranten vrij gemakkelijk. En ik denk dat dat ook heel erg te maken heeft met hun stemgebruik. Dat is natuurlijk die onzekerheid. Zo van: ‘Deze wereld kén ik niet. Ik bén niet opgegroeid met Het Journaal. Met thuis een krant. Mijn ouders vóélden zich intens ongemakkelijk op de ouderavond of op de diploma-uitreiking. Dit ís niet mijn wereld. Ik kan ieder moment struikelen.’ En dat dat dan op de stem slaat. Ja, ik denk dat jij nog een hele markt hebt met mannen die zich hebben ingevochten in die hogere middenklasse.”

•     Beluister de aflevering van de StemPodcast met Joris Luyendijk op Spotify, of op andere platforms.

Naschrift: deze podcast is van 2022. Dit artikel is een recente, zo tijdloos mogelijke bewerking van het interview.